فهرست مطالب
1-1 وارنا در اوستا 5
1-2 نگاهی کلی به قلعه ایرج 7
1-3 گزارش مادام دیولا فوآ 11
1-4 نگاهی علمی به نظریه ها 12
2-1 فصل دوم موقعیت زیست بوم آب وهوا شهرستان 15
2-2 منابع آبی قلعه 17
2-3 حاصلخیزی واستعداد اراضی منطقه 18
2-4 سطح آب های زیرزمینی دشت ورامین 20
2-5 قنات ها یا منابع زیرزمینی 22
3-1 علل بررسی 27
3-2 گزارش بررسی 28
4-1 معماری و شهرسازی اشکانیان 32
4-2 معماری قلعه ایرج 33
4-3 مصالح و روش های اجرایی با پلان بازسازی 34
تصویر شماره 1 – تصویر هوایی دشت ورامین 43
تصویر شماره 2 – مخروط افکنه رودخانه جاجرود نسبت به قلعه ایرج 43
تصویر شماره 3 – محل برداشت سفال های نمونه 44
تصویر شماره 4 – موقعیت قلعه ایرج شمال شرقی 44
تصویر شماره 5 – محل کاوش استات نعمتی دروازه شرقی 45
تصویر شماره 6- مسیر فعلی دسترسی به قلعه 45
تصویر شماره 7 – محل حفاری آقای دکتر نعمتی 46
تصویرشماره 8 – نمونه سفال های برداشت شده 46
تصویر شماره 9 – نمونه سفال مشابه سفال تاریخی ارگ بم 47
تصویر شماره 10 – نمایش لایه های خشت و ملات در دیوار 47
تصویر شماره 11 – آثار انگشتان دست روی خشت 48
تصویر شماره 12- طاق و قوس در نمای جنوبی 48
تصویر شماره 13 – اجرای طاق و قوس و دیوار چینی جهت نمای دیوار بیرونی 49
تصویر شماره 14- اجرای 2 طاق رومی (باربر) روش اجرایی پری برای تزئین 49
تصویر شماره 15 – ساخت دیوار قلعه در دو مقطع زمانی 50
تصویر شماره 16- جدایی برج نگهبانی از دیوار قلعه 50
تصویرشماره 17- نمونه ای از حفاری غیر قانونی 51
تصویر شماره 18- موقیعت قلعه ایرج نسبت به مرکز ورامین 51
تصویر شماره 19- دروازه جنوبی 52
تصویر شماره 20- نمای کلی از خندق و دیواره 52
1-1 وارنا در اوستا
وارنا درکتاب مرآت البلدان با ورامین وقلعه ایرج منطبق گردیده است. درکتاب وندیداد درفصل سیرمهاجرت ازقوم آریایی که درحوالی «ری» ساکن شدند نام «راکا» ووارنا را می برد که شباهت غیرقابل انکاری با ری ورامین دارد. درفرهنگ آنندراج نیز آمده است که ورامین بروزن که امین نام بلوکی است معمور درغرب ولایت«غار» که دراین ازمنه منسوب به شهرتهران است.
پیش ازآبادانی ری وتهران هربلدی معمور به قدمت بنیان مشهوربوده گویند چون فریدون ولایت متصرفی خودرا بین سه فرزند تقسیم نمود ولایت میانه که اعدال واجل بود به پسرش ایرج اهداء کرد واو پادشاه ایران بود ودرطبرستان به سرمی برد. اوشهری درورامین ساخت که قلعه چهارگوش مستطیل مربع است که هرطرف آن 36 برج دارد وازبرجی به برج دیگر 50 ذرع مساحت دارد. دیوارحصارش زیاد است ازدوازده ذرع قطر وپهنا دارد درمیان قلعه آثاری قصری است خراب.
هنری والسن نیز ری باستان را با قسمتی ازخرابه های مجاوردشت ورامین قابل تطبیق می داند. ازطرف با استناد به کتاب مقدس آریاها «اوستا» دربخش «ودا» درحدود سه هزارسال پیش ازمیلاد آریایی ها درقسمتی ازسیبری زندگی می کردند ولی چون سرمای شدید اقامت آنها ایران وایج (ایران ورایج را سرزمینی فرغانه مابین ترکستان وسیبری جنوبی می دانند) مشکل می کرد لذا به سوی سرزمین های گرم حرکت کردند. ابتدا به خاک«سغد» وارد شدند وبعد درمسیر خود پیش رفتند تا به بلخ رسیدند. عده ای ازآریایی ها ازمرو، هرات، سرخس، طوس، نیشابور، گرگان وشاهرود گذشتند وتا حوالی ری رسیدند درری ساکن شدند. پس می توان گفت ری وورامین محل سکونت آریایی ها بوده است. به ویژه که درمسیرحرکت وسیاحت ازمشرق راهی بوده که ازورامین می گذشته است وبه ورامین می رسیده است.
آریایی ها دراین مسیر به هرجا که می رسیدند پس ازجنگ با
بومی های آن منطقه قلعه می ساختند.درون قلعه را به دوقسمت تقسیم می کردند دریک قسمت خانوارها زندگی می کردند وقسمت دیگر دام واحشام. دراین قلعه ها شب ها آتش می افروختند آنهم بدون علت. یکی برای رفع نیاز ساکنان ودوم جلوگیری ازشبیخون دشمنان وبومیان.
در داستان جمشید نیز به یکی ازقلعه ها اشاره شده است. نام این قلعه را« ور» ذکر کرده است. چون «ور» به معنی تعلیم، گرمی وحرارت آمده است. بعید نیست که نام ورامین نیز ازهمین کلمه گرفته شده است. شاید ورامین تغییر یافته ای وروین باشد زیرا ور به معنی قلعه گرمی آمده است وواژه وین نیز به معنی جنگل باغ تاکستان آمده است وجود روستای «ده وین» که نزدیک ورامین وجنوب غربی قلعه ایرج واقع شده است می تواند دلیل خوبی براین ادعا باشد به خصوص که این روستا درزمان گذشته دارای تاکستان های فراوان بوده است.
درکتاب هفت اقلیم آمده است که ورامین درسابق حاکم نشین بوده قلعه ای درنهایت حضانت داشته والحال بعد ازتهران وری محلی ازآن شگرف تر نیست وارمیده انگورش ازتمام ولایت ری رجحان دارد. ورامین می تواند جنگل گرم یا قلعه انگورباشد. (وزیری، سعید. تاریخ ورامین.صص 64-1).
1-2 نگاهی کلی به قلعه ایرج
درکتاب تاریخ اجتماعی ورامین به قلم آقای محمد امینی . پس ازگذشت سالها قلعه ایرج ورامین علی رغم همه مطالبی که درمورد آن گفته شده است هنوز اثری پررمزوراز است. زمان ساخت آن کاملاً مشخص نیست ونه کاملاً مشخص است به چه منظورساخته شده است.
قرائن وشواهد نشان می دهد که اولین مرحله ساخت قلعه اززمان پارتیان (اشکانیان) یا ساسانیان شروع شده است. سفال های داخل قلعه عموماً متعلق به دوره اشکانی است.
دردوره های بعد به مرورتکمیل شده است وبعد ازاسلام تا دوره مغول مورد استفاده قرارمی گرفته است.
ازآنجا که یکی ازسلاطین اشکانی ایرج نام داشته است. این احتمال قدرت بیشتری پیدا می کند.
درنوشته مورخان به کرات ازقلعه ورامین سخن گفته شده است.
اما به طورقطع نمی توان آن را همان قلعه ایرج دانست. زیرا دراین دوره ورامین دارای ارگ وقلعه محکمی بوده است.
موقعیت قرارگیری قلعه ایرج
این قلعه با مرکز شهر حدود 2 کیلومتر فاصله داشته ودرشمال شرق آن قرار دارد. درجنوب قلعه، روستای عسگرآباد قرار دارد که اکثرساکنان آن یزدی وسبزی کارهستند. درشرق آن روستای چالتاسیون ودرشمال روستای قشلاق یوسف رضا ودرسمت آن روستای پلنگ دره قرار دارد.
قلعه درگذشته محل تقاطع راههای پررفت وآمد شمال به جنوب وشرق به غرب قرارداشته است وبا روستای ده ماسین وقلعه سین که بعضی آن را دروازه چین پنداشته اند وآثارخندق قلعه های آنها هنوز پابرجاست فاصله چندانی ندارد.
قلعه درمحلی قرار دارد که روستاهای اطراف خاک حاصلخیز وآب فراوان بوده است وازحدود 250 رشته قناتی که درگذشته درورامین وجود داشته است امروزه 10 رشته آن دایراست وآب دارد وجالب اینکه یکی ازاین قناتهای دایرقناتی است که میله چاههای آن درقلعه گبرقرار دارد وهنوز آب درآن جریان دارد.
این قنات یکی ازدوقناتی است که درگذشته هرسیاح وجهانگردی که قلعه را مشاهده کرده است ازآن نام برده است. واین نشان می دهد که قلعه درصورت محاصره ازآب کافی برخورداربوده است وبا دیوارهای بلند وبرج های بلند دژ تسخیر ناپذیری تبدیل کرده است.
مشخصات وابعاد پلان معماری وقلعه :
پلان قلعه مربع مستطیل است وطول آن ازداخل درشمال به جنوب 1214 متر وعرض آن درداخل 1150 مترازشرق به غرب است.
مصالح به کارگرفته دربنا خشت وگلی است به این صورت که تا ارتفاع حدود 4 الی 5 متری منحصرا ازگل استفاده شده است وازاین ارتفاع به بالا خشت نیز مورد استفاده قرارگرفته است. خشت ها با کاه به منظوراستحکام (شاموت) با آن مخلوط شده است. ابعاد خشت ها 5/8× 5/43 !5/43 سانتیمتراست. به روی خشت ها اثر2 و3و4 و5 انگشت است که شاید به منظور استحکام بنا بوده است.
اما نظریه دیگری این است که کارگران برای تعیین مزد خود این کاررا انجام داده اند.
در داخل دیوارهای قلعه فضایی به صورت طاق قدس وجوددارد با ابعاد مختلف که حدوداً دارای 2 متر عرض و3 مترارتفاع است وروش طاق زنی رومی دیده می شود.
نظریه ها براین امراست که چون خشت ها به صورت نیمه خشک استفاده می شده اند این فضاها برای ساکشی وخشک شدن دیوارها بوده است.
دیوارهای قلعه درجاهایی که کمتردچار فرسایش شده اند بیش از 15 متر ضخامت ودربعضی ازبخش ها 22 متر ارتفاع دارند. دیوارقلعه درگوشه جنوب غربی به علت تخریب عوامل انسانی و رشده دادن خاک آن به زمین های کشاورزی تقریبا ازبین رفته است اما سه گوش دیگر قلعه سالم تر باقی مانده است. برروی دیوارها برج هایی وجود دارد که امروز به دلیل فرسایشی زیاد وبزرگی با چشم غیرمسلح کاملا قابل دیدن وتفکیک نیستند. آنها را می توان ازتصاویر هوایی به خوبی مشاهده کرد.
تعداد برج ها درضلع شمالی34 ودرجنوب 42 ودراضلاع شرق غرب به صورت مساوی 36 بوده است که جمعاً 148 برج می شود ودرخارج قلعه خندقی وجود دارد که عمق آن ودربعضی جاهابه 20 مترمی رسیده وپهنای آن حدود 30 متر بوده است.
البته درست کردن این خندق بزرگ کاربسیارمشکلی است ازشواهد ونبودن اثر خاک های برداشته شده ازخندق دراطراف می توان به این نظریه رسید که خاک خندق برای ساختن دیوارها استفاده شده است ودرهمان محل به مصالح لازم تبدیل شده سریع به کاربرده شده است.
درچهارطرف قلعه چهاردروازه وجود دارد که ظاهراً دروازه اصلی جنوبی بوده است. این نظریه درست به نظرمی رسد زیرا تعداد برج های دیوارجنوبی بیشتراست واین نشانه اهمیت آن برای ساکنان است.
دروازه ها دارای اتاق نگهبانی بوده است که تقریبا ابعاد آن 5/31×8 متربوده . سیاحان وگردشگران وکسانی که دردوقرن اخیرگذشته قلعه را مشاهده کرده اند غیر ازتپه کوچک که ارتفاع آن 2متروقطرش 60متراست وآثار دوساختمان خرابه که ازآجرساخته شده است مشاهده شده ودرداخل قلعه اثردیگری مشاهده نشده است ابعاد آجرهای آن بوده است.
دیوارقلعه دراضلاع چهارگونه ازنظرقطر وارتفاع یکسان نبوده است فاصله برج ها درهمه جا یکسان نبوده وفاصله 30 متر ذکر شده است.
اشیاء مکشوفه از درقلعه ایرج شامل سکه وظروف سفالی وقطعات آجرمی شد وآقای گلایس آلمانی عمرقدیمی ترین سفال های مکشوفه درقلعه را حدود 3هزار سال قبل ازمیلاد تضمین زده است. سفال های مربوط به هزاره دوم قبل ازمیلاد که به رنگ خاکستری تیره بعضا منقوش بوده به دست آمده است. ظروف بزرگ ذخیره غذا که دارای حاشیه شکافدارهستند ودرتمام بخش های قلعه دیده می شود رنگ این سفال ها لعاب دار سبز رنگ با نقوش برجسته مربوط به زمان پارتیان وساسانیان که بیشتردیده می شود. (امینی، محمد. تاریخ اجتماعی ورامین. صص 76-66).
1-3 گزارش مادام دیولا فوآ
16 ژوئن- قبل از طلوع آفتاب بنا به دستور با اسبان زین شده حاضربوده اند وما به سیاحت قلعه قدیمی رفتیم. این بنا بسیار وسیع وبه شکل مربع مستطیل است وبا گل خام ساخته شده ودارای برج های دفاعی است که ازیکدیگر سی مترفاصله دارند. درخرابه های باقیمانده خشتی دیده نمی شود. گویا این بنا را مانند دیوارهای قطور خرساباد وقرنجین ساخته اند. یعنی خشت های راکه هنوزرطوبت داشته اند با گل روی هم گذارده وازاختلاط آنها جرم متحدالشکلی تشکیل داده اند.
این طرزساختمان شباهت با ابنیه اسلامی ندارد ومسلما مادرحضور یک بنای ساسانی هستیم که بسی قدیمی تراست برج باروی شهرری است. بنابرداستان های محلی این قلعه را فریدون که ممدوح شعرای قدیمی ومورخین بوده بنا کرده است. مخصوصا فردوسی هم نام این پهلوان دلیررا زیاد تکرارکرده است. البته این معلومات محلی اشکال ما را کاملا رفع نمی کند.
حجم فایل: 801.8 کیلوبایت
قیمت: 5,000 تومان
دانلود فایل(کلیک کنید)
- ۹۵/۱۲/۰۴